تقدیس و پرستش اشیاء غیر ذات الهی

بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین والصلاة والسلام علي سيدنا و نبينا محمد و آله الطيبين الطاهرين

مقدمه
در ادیان و مکاتب مختلف، گاه اشیاء، شخصیتها یا مفاهیم به جای ذات الهی مورد تقدیس یا پرستش قرار گرفته و مقدس شمرده می‌شود. از دیدگاه شیعه دوازده امامی، هرگونه پرستش غیرخدا شرک محسوب میشود، اما مرز بین احترام، تقدیس و پرستش گاهی مبهم میگردد. ما به بررسی مواردی مانند گاو پرستی در هندوئیسم، آتش‌پرستی در زرتشتیان، وطن‌پرستی در ملی‌گرایی، علی پرستی در بعضی فِرَق دراویش و حسین پرستی در برخی هیئتی‌ها می‌پردازیم و نقد شیعیان دوازده امامی را بر این پدیده‌ها تبیین می‌نماییم.

۱. گاو پرستی در هندوئیسم
در آیین هندو، گاو نماد حیات، حاصل‌خیزی و مظهر «آهیمسا» (عدم خشونت) است. گاو به عنوان حیوانی مقدس، ذبحش در بسیاری از ایالت‌های هند ممنوع است و خشونت علیه حاملان گاو حتی به قتل می‌انجامد. در متون ودایی نیز گاو مرتبط با خدایانی مانند «پراجاپاتی»(خالق جهان) دانسته شده است.

نقد:
شیعه دوازده امامی با استناد به آیات قرآنی مانند «وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّن يَدْعُو مِن دُونِ اللَّهِ»(احقاف ۵)، هرگونه پرستش غیرخدا را نفی می‌کند. حتی اگر گاو نمادی از زندگی و صلح باشد، تقدیس آن تا حد پرستش، مصداق شرک است. شیعه آزار به حیوانات را نکوهش می‌کند، اما جایگزین کردن آن با عبادت خدا را انحراف بیّن از فطرت می‌خواند.

۲. آتش پرستی در زردشتیان
آتش در آیین زرتشتی نماد روشنایی، پاکی و مظهر اهورامزدا است. زرتشتیان آتشکده‌ها را مرکز نیایش می‌دانند و آتش «بهرام» را مقدس می‌شمرند. در متون اوستایی، آتش «پسر اهورامزدا» و نشانهٔ حضور او توصیف شده است. با این حال، برخی محققان معتقدند تقدیس آتش ریشه در باورهای پیشازرتشتی دارد و ممکن است به شرک بینجامد.

نقد:
شیعه با استناد به توحید ذاتی و عبادی، هرگونه پرستش عناصر طبیعی را مردود می‌داند. قرآن میفرماید: «إِنَّمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ أَوْثَانًا»(عنکبوت ۱۷). حتی اگر آتش نماد خدا باشد، پرستش آن به جای ذات بیکران الهی، شرک تلقی میشود. با این حال، شیعه استفاده نمادین از کلمه "نور" را برای خداوند متعال مجاز می‌شمارد.

۳. وطن پرستی و ایران پرستی در ملی‌گرایی (مقدس شمردن خاک و پرچم و...)
ملی‌گرایی ایرانی گاهی بر پایهٔ هویت تاریخی و فرهنگی مستقل از هویت اسلامی منظور نظر است و گاهی بشرط اتصاف به "اسلام" مورد نظر است و با ناسیونالیسم اروپاییِ مبتنی بر نژاد متفاوت است. برخی جریانها، ایران را به عنوان «مادر مقدس» یا موجودی فراتر از یک جغرافیا می‌ستایند، تا حدی که گاه عشق به وطن جایگزین عشق به خدا یا به همراه عشق به خداوند متعال میشود.

نقد:
شیعه میهن‌دوستی(حب به جغرافیای سیاسی) مبتنی بر فرهنگ و استقلال متصف به "اسلام" را می‌پذیرد، و آن را در چارچوب توحید تعریف میکند. اما بدون قید اسلام مردود است. امام خمینی -ره- فرمودند: «ملی‌گرایی خلاف اسلام است»(صحیفه نور، ج ۱۲، ص ۱۰۹). اسلام تأکید دارد که این دوستی نباید به همراه پرستش و تقدیس باشد. هرگاه ملی‌گرایی به یک مکتب در مقابل اسلام تبدیل شد، از دیدگاه شیعه کاملا مردود است.

۴. علی پرستی در برخی فِرَق دراویش
برخی فرقه‌های صوفیه یا دراویش، امام علی(ع) را تا حد «خدایی» یا «ذات الهی» ارتقا می‌دهند. این نگاه در اشعار برخی مشایخ صوفی و رفتارهای آیینی مانند سجده بر مزار اولیا دیده میشود.

نقد:
شیعه امامان را «بندگان برگزیدهٔ خدا» می‌داند، و تجلّیِ ذاتِ الهی می‌شمرد نه ذات الهی. قرآن تصریح می‌کند: «قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ»(کهف ۱۱۰). غالیان(کسانی که در حق ائمه غلو می‌کنند) از سوی ائمه شیعه تکفیر شده‌اند.

۵. حسین پرستی در برخی هیئتی‌های مذهبی
در برخی هیئت‌های عزاداری، امام حسین(ع) چنان مورد ستایش قرار می‌گیرد که گاه از مرزهای عرفانی عبور کرده و به وادی شرک درمی‌آید. مثلاً "توسل" به امام حسین(ع) برای برآورده شدن حاجات، گاه به صورت مستقلِ از خدا مطرح می‌شود.

نقد:
شیعه توسل به ائمه را به عنوان «وسیله»ی تقرب به خدا و رسیدن به حاجت مجاز می‌داند، قرآن هشدار می‌دهد: «وَ لَا تَدْعُ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَنفَعُكَ»(یونس ۱۰۶). عزاداری برای امام حسین(ع) در چارچوب تعظیم شعائر الهی و مقام شهادت در راه خداست، نه پرستش. شیعه می‌گوید: «همه چیز باید برای خدا باشد، حتی اشک برای امام حسین».

جمع‌بندی:
از دیدگاه شیعه دوازده امامی، هرگونه پرستش غیرخدا ــ چه در قالب بت‌های مادی، اشیاء نمادین، شخصیت‌ها یا ملی‌گرایی ــ مصداق شرک است. با این حال، احترام به نمادها، فرهنگ یا شخصیت‌های مقدس در چارچوب توحید مجاز شمرده می‌شود. تمایز بین «تقدیس» و «پرستش» با "احترام" نیازمند شناخت دقیق آموزه‌های دینی و پرهیز از افراط و تفریط است.

حامد وفسی
۱ اردیبهشت ۱۴۰۴